نگاهی به طرح سجاده صف در حوزه های فرش بافی اسلامی

طراحان فرش در طول تاریخ با تأثیرپذیری از مذهب، سیاست، فرهنگ و سایر هنرهای رایج، نقوش زیبا و گاه منحصربه فردی را خلق و بافندگان چیره دست ایرانی نیز آن ها را ثبت کرده اند. سجاده های محرابی از مهم ترین طرح هایی هستند که با ورود اسلام همه گیر شدند. این گونه از فرش ها با الگوبرداری از طاق های ایرانی و در ابعادی کوچک برای اجرای فریضۀ دینی نماز طراحی و اجرا شدند. اجرای نمازهای جماعت و عیدین باعث ابداع طرحی جدید با عنوان سجادۀ صف در هنر فرش بافی ایران شد. در این گونه از فرش ها ردیفی از طاق های محرابی در طول یا عرض فرش بافته می شود و هرکدام از آن ها جایگاه نمازگزاران را مشخص می کند. این طرح باگذشت زمان توسط مسلمانان سایر کشورهای اسلامی همچون ترکیه، هند و نواحی ترکستان شرقی اقتباس شد؛ با این تفاوت که بافندگان ساکن در این مناطق با توجه به فرهنگ و نقوش رایج، فرش هایی با طرح سجادۀ صف تولید کردند. با توجه به اینکه اولین بار طاق و طاق نما در معماری عیلامی به کار گرفته شده و بعدها اشکانیان آن را احیا و گسترش دادند، همچنین اشاراتی که در برخی از سفرنامه ها به سجاده بافی در نواحی مختلف ایران شده است، شاید بتوان گفت سجادۀ صف اولین بار توسط هنرمندان ایرانی به کار گرفته شده است. هدف از اجرای این پژوهش معرفی نقش سجادۀ صف در هنر فرش بافی ایران و مهم ترین حوزه های فرش بافی جهان اسلام است. مهم ترین سؤال پژوهش این است که از چه زمانی و در کدام کشور اسلامی این طرح ابداع شده است؟ همچنین علت بافت فرش های سجادۀ صف چه بوده است؟ روش تحقیق در این نوشتار به صورت توصیفی – تاریخی است و شیوۀ گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی است. بامطالعۀ اطلاعات و تصاویر محدودی که از فرش های مزیّن به نقش سجادۀ صف موجود است، می توان گفت اغلب آن ها در کشورهایی همچون ایران، هند، ترکیۀ عثمانی و نواحی ترکستان شرقی بافته شده اند. با توجه به عنصر مشترک طاق در تمامی آن ها و همچنین نمونه فرش های طرح شده در نگاره های ایرانی، احتمالاً الگوی اصلی این نقش ریشه در ایران دارد و تفاوت ها منحصر به شیوۀ طراحی عناصر جزئی یا نوع بافت است. مهم ترین علت بافت این گونه از سجاده ها ایجاد نظم و وحدت در بین نمازگزاران بوده است.